در فاصله 24 کیلومتری شرق شهر نیشابور، در جانب شمالی جاده نیشابور به مشهد و دامنه جنوبی ارتفاعات بینالود بنای مذهبی موسوم به " قدمگاه " حضرت ابوالحسن الرضا (ع) در دل یک باغ مشجر و باصفا از دور جلب توجه می کند.
این اثر مذهبی - تاریخی در شهرستان " قدمگاه " از توابع نیشابور واقع است.
در طول تاریخ اسلامی، در بسیاری از ممالک اسلامی مکانهای متعددی به " قدمگاه " یا محل و جایگاه " قدم " پیغمبر و یا ائمه اطهار (ع) شهرت یافته اند.
مشهورترین آنها "قدم شریف " یا " قدم رسول الله (ع) " در قبت الصخره (بیت المقدس) می باشد که مشهور است حضرت پای مبارک خود را از روی آن صخره بر روی براق نهاده و به معراج رفت. همچنین قدمگاه " آدم (ع) " قدمگاه " خضر نبی (ع) " و قدمگاههای حضرت امیرالمومنین علی (ع).
وجه تسمیه این بقعه - قدمگاه امام رضا (ع) مربوط به وجود قطعه سنگ مربع سیاه رنگی است به ابعاد تقریبی 53 سانتی متر و با اثر و نقش فرو رفته جای پای انسان است.
امروزه در داخل بقعه سمت قبله در ارتفاع یک متری بر روی دیوار نصب شده و مورد زیارت دوستداران آن حضرت قرار می گیرد و مشهور است که جای پا و اثر قدم مبارک حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا(ع) در جریان مسافرت و نزول اجلال آن حضرت در اواخر قرن دوم هجری در این حدود است.
یاقوت حمودی در کتاب معجم البلدان می نویسد /ک قبلاً قدمگاه را قریه "حمراء" می نامیده اند. شیخ صدوق (ع) برای واژه "حمراء" سرخک را به کار برده است و از آن پس همگان با نام قدمگاه بدان اشارت کرده اند.
در همین جا لازم است ذکری از حدیث معروف " سلسله الذهب " به میان آید که در جریان این سفر و در نیشابور عنوان شده است بدین شرح که: " شیخ صدوق به سند خود از اسحاق بن راهویه نقل کرده که گفت چون حضرت امام رضا (ع) به نیشابور آمد و خواست از آنجا حرکت نماید، جمع شدند و خدمت آن حضرت اصحاب حدیث، و عرض کردند یابن رسول الله تو از نزد ما می روی و برای ما یک حدیثی نمی فرمائی که ما استفاده کنیم آن را از جانب تو. آن حضرت در عماری نشسته بود سرخود را بیرون نمود و فرمود: شنیدم پدرم موسی بن جعفر فرمود شنیدم پدرم جعفر بین محمد فرمود شنیدم پدرم محمد بن علی فرمود شنیدم پدرم علی بن الحسین فرمود شنیدم پدرم حسین بن علی فرمود شنیدم پدرم امیرالمومنین علی بن ابیطالب فرمود شنیدم رسول خدا(ع) فرمود شنیدم جبرئیل می گفت خداوند عزوجل فرمود: لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی. این حدیث شریف را فرمود و حرکت نمود. چون شتر راه افتاد صدا زد ما را و فرمود: بشروطها و انا من شروطها.
در مفاتیح الجنان بخش " سفر حضرت امام رضا (ع) به خراسان " آمده است: (اباصلت روایت کرده که چون امام رضا (ع) به ده سرخ رسید در وقتی که به نزد ماموران می رفت گفتند یابن رسول الله ظهر شده است، نماز نمیکنید، پس فرود آمد و آب طلبید، گفتند: آب همراه نداریم، پس به دست مبارک خود زمین را کاوید آنقدر آب جوشید که آن حضرت و هر که با او بود وضو ساختند و اثرش تا امروز باقی مانده). و این " ده سرخ " راهمان قریه سرخک و حمراء فوق الذکر و فی الواقع " قدمگاه " امروزی می دانند.
علی ایحال اعتقاد بر این است چشمه آبی که بنا به روایت مذکور جهت وضو ساختن آن بزرگوار پدید آمده، همان است که امروزه به " چشمه حضرت " موسوم و در کنار بقعه قرار دارد و زائران آب چشمه را که از کرامات ابوالحسن الرضا (ع) می دانند علاوه بر شرب متبرک بنا به اعتقادی برای امراض و بلایا مورد استفاده قرار می دهند.
بنای کنونی بقعه قدمگاه ظاهراً در ابتدا عمارتی مخروبه بوده که در زمان شاه عباس صفوی بازسازی آن آغاز و در دوران شاه سلیمان صفوی به سال 1091 هجری قمری به اتمام رسیده است.
بنای قدمگاه در صدر یک باغ سنتی مصفا و مشجر با درختان کهنسال و مشرف به مدخل مجموعه است. باغ مذکور به صورت پله پله با راهرو، با خیابانی آجرفرش شده با نهر روان و فواره هایی در فواصل معین، زائران را در کمال آرامش و صفا از ایوان مدخل آن به سوی انتهای باغ و زیارتگاه هدایت می کند.
در مجاورت بقعه " قدمگاه " سابقاً دو کاروانسرا، یک چاپارخانه و یک حمام وجود داشته است، یکی از این کاروانسراها به عهد شاه عباس صفوی تعلق دارد که امروزه ویران شده. دیگری کاروانسرایی است که حاجی زکی و حاجی صانع نام، آنرا بنا و امیر نظام الدوله آنرا تعمیر کرده است.
